قطب جهانی صنایع دستی در انتظارحمایت؛هنرمند در سایه و بازرگان در ویترین

پیام رسان روز، گروه استان‌ها- کوروش دیباج: در روز جهانی صنایع‌دستی، وقتی از «اصفهان» حرف می‌زنیم، ناگزیریم بایستیم، سر بلند کنیم، نفسی تازه کنیم و آنگاه بگوییم: شهری که نه فقط به واسطه تاریخ و معماری‌اش، که به سبب جان‌مایه دست‌های هنرمند مردمانش، جهانی شده است. از طرفی اصفهان، سال‌هاست که نه‌تنها پایتخت فرهنگی ایران، که قلب تپنده صنایع‌دستی این سرزمین به شمار می‌رود؛ شهری که با بیش از ۱۹۶ رشته فعال در حوزه صنایع‌دستی، خانه هنرمندانی است که دستان‌شان راوی سنت، هویت و زیبایی‌اند. اما آیا اصفهان با دو عنوان «شهر جهانی صنایع‌دستی» و «شهر خلاق صنایع دستی» توانسته است از این برند جهانی بهره‌برداری عملیاتی کند؟ آیا نهادهای مسئول در توسعه، بازاریابی و حمایت از هنرمندان، هم‌افزایی واقعی دارند؟ این گزارش تلاشی است برای پاسخ به این پرسش‌ها، با نگاهی چندجانبه و گفت‌وگو با مسئولان، هنرمندان و مردم.

هنرمندان چه می‌گویند؟

علی رضایی، هنرمند جوان رشته قلمکار به خبرنگار مهر می‌گوید: «ما هنرمندان همیشه در سایه مانده‌ایم. ثبت جهانی شاید برای مدیران افتخار باشد، ولی برای ما هنوز اتفاق خاصی نیفتاده. مثلاً ما هنوز برای خرید مواد اولیه مثل پارچه و رنگ‌های طبیعی با مشکل مالی مواجه‌ایم. بیمه هم که در حد حرف باقی مانده.»

وی ادامه می‌دهد: «ما حتی از نمایشگاه‌ها هم مطمئن نیستیم. گاهی در روزهای مهم، غرفه‌ها را به برندهای معروف می‌دهند، نه هنرمندان واقعی. اگر حمایتی هست، باید از تولیدکننده واقعی باشد، نه صرفاً ویترین‌ها.»

سید مجتبی عزیزی، استاد پیشکسوت خاتم‌کاری نیز ضمن انتقاد از رویکرد صوری به ثبت جهانی به خبرنگار مهر می‌گوید: «اصفهان همیشه پایتخت صنایع‌دستی بوده، پیش از آنکه گواهینامه‌ای در کار باشد. این عنوان باید به نفع هنرمند و مردم تمام شود. هنوز هم کسی برای حمایت واقعی از کارگاه‌های کوچک اقدامی نکرده. ما سال‌ها با کمترین امکانات کار کرده‌ایم؛ امروز انتظار داریم نهادها حداقل تسهیلاتی برای نوسازی کارگاه یا حمایت از شاگردها فراهم کنند.»

مردم: اگر صنایع‌دستی ایرانی نباشد، چه چیز ماندگار است؟

زهرا قمری، گردشگر داخلی که از اراک برای بازدید میدان نقش جهان و فروشگاه‌های صنایع دستی آمده است، به خبرنگار مهر می‌گوید: «من همیشه از اصفهان خرید صنایع‌دستی می‌کنم. چون هم زیباست، هم ایرانی است، هم حس خوبی دارد. اما قیمت‌ها در این دو سال اخیر خیلی بالا رفته. اگر دولت حمایت کند که قیمت متعادل شود، مردم بیشتر استقبال می‌کنند.»

وی می‌افزاید: «صنایع‌دستی باید در زندگی ما باشد، نه فقط سوغات برای توریست. اگر صنایع‌دستی ایرانی نباشد، چه چیزی از فرهنگ ما باقی می‌ماند؟»

برند جهانی صنایع‌دستی اصفهان؛ شناخته‌شده ولی نیازمند پشتیبانی

امیر کرم‌زاده، مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان با تشریح وضعیت موجود صنایع‌دستی استان به خبرنگار مهر می‌گوید: «عنوان جهانی، آورده مالی مستقیم ندارد، اما برند اصفهان در جهان تقویت شده است. هنرمندان ما به نمایشگاه‌های بین‌المللی دعوت می‌شوند و آثارشان دیده می‌شود؛ این یعنی مسیر درستی آغاز شده، اما نیازمند تقویت است.»

وی به افزایش صادرات صنایع‌دستی، حتی افتتاح فروشگاه‌هایی در خارج از کشور مانند عمان اشاره می‌کند؛ با این حال، تأکید دارد که حمایت هدفمند دولت و نقش‌آفرینی شهرداری برای تداوم این روند ضروری است.

چالش صادرات، گرانی مواد اولیه و ضعف زنجیره حمایت

هرچند صادرات در حال انجام است، اما کرم‌زاده در پاسخ به خبرنگار مهر، از موانع جدی در مسیر آن سخن می‌گوید: «قوانینی مانند پیمان‌سپاری ارزی، ممنوعیت یا محدودیت در صادرات فلزات گران‌بها، و البته تحریم‌ها و نوسانات بازار جهانی، عملاً باعث شده که هنرمندان ما برای ورود به بازارهای بین‌المللی با دشواری‌های زیادی روبه‌رو باشند.»

وی گرانی مواد اولیه به‌ویژه نقره و مس را یکی از چالش‌های جدی تولید می‌داند: «امروز قیمت تمام‌شده آثار تقریباً با بازارهای جهانی برابری می‌کند. این هم فرصت است و هم تهدید؛ بسته به اینکه چه حمایتی از تولیدکننده شود.»

خصوصی‌سازی عجولانه؛ اشتباهی که صنایع‌دستی را زمین‌گیر کرد

کرم‌زاده در بخش دیگری از گفت‌وگوی خود با خبرنگار مهر، با انتقاد از خصوصی‌سازی زودهنگام در حوزه صادرات صنایع‌دستی می‌گوید: «بدون حضور دولت و شرکت‌های واسط، نمی‌توان انتظار صادرات موفق داشت. هنرمند ما نه آموزش دیده، نه سرمایه دارد و نه ابزار بازاریابی بین‌المللی. چطور انتظار داریم خودش همه‌چیز را مدیریت کند؟»

باغ چهلستون؛ پایگاهی برای حمایت بی‌واسطه از هنرمندان

در شرایطی که واسطه‌گری در بازار صنایع‌دستی بسیاری از تولیدکنندگان را با مشکل مواجه کرده، کرم‌زاده از ابتکاری در باغ چهلستون خبر می‌دهد: «۵۰ غرفه در این مجموعه به صورت رایگان در اختیار هنرمندان قرار گرفته تا آثارشان را بی‌واسطه عرضه کنند. این طرح، فرصتی است برای دیده شدن کسانی که به بازار سنتی یا شبکه فروشگاهی دسترسی ندارند.»

به گفته مدیرکل میراث فرهنگی استان، هفته صنایع‌دستی امسال با نمایشگاه‌ها، جلسات هم‌افزا، برنامه‌های تجلیل از پیشکسوتان و حتی حراج آثار همراه خواهد بود؛ اقداماتی که اگر هم‌افزایی نهادی پشت آن باشد، می‌تواند توجه عمومی را به جایگاه واقعی صنایع‌دستی جلب کند.

شهر جهانی؛ امتیاز نیست، مسئولیت است

مریم جلالی، معاون صنایع‌دستی کشور، در گفت‌وگو با خبرنگار مهر تأکید می‌کند که ثبت اصفهان به عنوان «شهر جهانی صنایع‌دستی» و «شهر خلاق» در یونسکو، فقط یک افتخار نیست، بلکه تعهدی است چندوجهی که باید توسط نهادهای گوناگون جدی گرفته شود.

وی تصریح می‌کند: «برخلاف ثبت‌های میراث فرهنگی که بیشتر در پی حفاظت‌اند، ثبت‌های صنایع‌دستی نگاه توسعه‌محور دارند؛ آنچه اهمیت دارد زنجیره ارزش، بازار، و نقش صنایع‌دستی در زندگی امروز است.»

از نظر جلالی، اگر نتوان این عناوین را به بسترهای واقعی در توسعه اقتصاد خلاق و فرهنگ عمومی پیوند زد، آنچه باقی می‌ماند تنها مدرکی قاب‌شده بر دیوار است؛ اما اگر برنامه‌ریزی، همگرایی و مشارکت واقعی نهادها و مردم شکل گیرد، این ظرفیت می‌تواند تحول‌آفرین باشد.

صنایع‌دستی باید وارد زندگی امروز شود

بازگشت به سنت، حفظ اصالت و احترام به تکنیک‌های قدیمی، تنها زمانی مؤثر است که با نیازهای امروز پیوند بخورد. جلالی در این باره می‌گوید: «اگر روزی قلمکار فقط روی سفره بود، امروز باید روی کیف، لباس، حتی کفش حضور پیدا کند. صنایع‌دستی باید خلاقانه و نوآورانه باشد؛ فقط در قاب ماندن، مرگ تدریجی آن است.»

وی می‌افزاید: «نگوییم تغییر یعنی تحریف. برخی نقدها ناشی از ناآگاهی است. ما باید مخاطب را آگاه کنیم که معاصرسازی تهدید نیست، بلکه تنها راه زنده‌ماندن صنایع‌دستی در قرن ۲۱ است.»

مسئولیت شهرداری؛ از نمادسازی تا پشتیبانی واقعی

هرچند اقدامات نمادین شهرداری اصفهان در حوزه صنایع‌دستی مانند نصب المان‌ها، چاپ کتاب یا برگزاری مراسم‌ها ارزشمند بوده، اما هر دو مسئول، بر لزوم حضور جدی‌تر شهرداری در حمایت عملی از این حوزه تأکید دارند.

جلالی در این‌باره می‌گوید: «مدیریت شهری باید از حالت تزئینی خارج شود. صنایع‌دستی فقط حوزه وزارت میراث نیست. ما در دنیای ترکیب‌ها زندگی می‌کنیم، نه در جزیره‌های جدا.»

از شعار تا اقدام؛ راهی که باید هم‌افزا طی شود

بر اساس آنچه در این گزارش از زبان مدیران، هنرمندان و مردم بازتاب یافت، مشخص است که ثبت جهانی و عناوینی چون «شهر خلاق» نه پایان مسیر، بلکه نقطه آغاز یک مسئولیت تاریخی‌اند. برای بالفعل‌سازی این ظرفیت، لازم است نهادهای شهری، سازمان‌های ملی، بخش خصوصی، هنرمندان و حتی نهادهای آموزشی در یک پروتکل هم‌افزا وارد میدان شوند.

اصفهان با پیشینه غنی و شبکه‌ای از استادکاران، هنوز هم ظرفیت طلایی صنایع‌دستی ایران است؛ اما این طلا، تنها زمانی می‌درخشد که میان سیاست و عمل، میان گواهی‌نامه و گره‌گشایی، توازن برقرار شود.