لایه‌های هزارساله «مادر مساجد ایران» در اصفهان از نگاه کارشناسان

پیام رسان روز، گروه استان‌ها، کوروش دیباج: مسجد جامع اصفهان، بنایی است که به تنهایی روایتگر بیش از دوازده قرن از تاریخ معماری، فرهنگ و هویت ایرانی-اسلامی است. این مسجد نه تنها یک مکان عبادی بلکه سندی زنده از تحولات سیاسی، اجتماعی و هنری ایران محسوب می‌شود که از دوره‌های مختلف عباسی، دیلمی، سلجوقی، ایلخانی، تیموری و صفوی تا امروز در خود نشانه‌هایی از تحول و تکامل را جای داده است. ثبت جهانی این مسجد در فهرست میراث یونسکو در سال ۲۰۱۲ مهر تأییدی بر جایگاه بین‌المللی آن است و امروز نیز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های میراث فرهنگی کشور، نیازمند توجه و حفاظت بیش از پیش است.

روایت تاریخ در کالبد یک مسجد

برای فهم اهمیت مسجد جامع اصفهان باید به تاریخ چندلایه آن توجه کرد. هیچ بنای دیگری در ایران به این اندازه لایه‌های متنوع معماری و بازسازی‌های پیاپی را در خود جای نداده است. ساخت اولیه مسجد به قرون اولیه اسلامی بازمی‌گردد و در طی قرون بعد، هر سلسله و حکومتی بخشی از خود را بر این بنا افزوده یا بازسازی کرده است. در نتیجه، امروز مسجد جامع اصفهان یک آلبوم معماری زنده است که در آن می‌توان ردپای سلجوقیان در ایوان‌های چهارگانه، نفوذ ایلخانیان در کاشی‌کاری‌ها و حضور صفویان در تزئینات را به وضوح مشاهده کرد.

محمدرضا صادقی، استاد تاریخ معماری اسلامی، در گفت‌وگو با خبرنگار مهر تاکید کرد: مسجد جامع اصفهان نمونه‌ای کم‌نظیر از تداوم معماری اسلامی است. وی توضیح داد که اگر معماری را زبانی برای روایت تاریخ بدانیم، مسجد جامع اصفهان با زبان خود روایتگر ۱۲ قرن تحول است.

وی گفت: بخش‌های نخستین مسجد در قرن دوم هجری ساخته شد و در دوره سلجوقی با الگوی چهارایوانی بازسازی شد. این تغییر، نقطه عطفی در تاریخ معماری اسلامی ایران بود و الگویی شد که بعدها در مساجد بزرگ کشور مانند جامع زواره و جامع اردستان تکرار شد.

این استاد دانشگاه تاکید کرد: در قرون بعد، هر سلسله ویژگی‌های خاص خود را به مسجد افزود. ایلخانیان با کاشی‌کاری‌های نفیس، تیموریان با تزئینات گچ‌بری و خوشنویسی و صفویان با مرمت و بازسازی بخشی از بنا سهمی در این میراث عظیم داشتند. به همین دلیل است که مسجد جامع اصفهان را می‌توان یک کتابخانه معماری نامید که هر صفحه آن به یک دوره تعلق دارد.

صادقی افزود: یکی از ویژگی‌های مهم این مسجد، استمرار کارکرد عبادی آن در کنار نقش تاریخی است. در حالی که بسیاری از بناهای تاریخی کارکرد اصلی خود را از دست داده‌اند، مسجد جامع اصفهان همچنان محل برگزاری نماز جماعت و مراسم دینی است. این هم‌زیستی میان گذشته و حال، ارزش میراثی آن را دوچندان می‌کند.

معماری چهارایوانی؛ الگویی ماندگار

یکی از وجوه برجسته مسجد جامع اصفهان، تبدیل شدن آن به نخستین نمونه جامع چهارایوانی در جهان اسلام است. این الگو که ابتدا در معماری کاخ‌ها و بناهای غیرمذهبی استفاده می‌شد، در مسجد جامع اصفهان وارد فضای دینی شد و به الگویی ماندگار بدل گشت.

لیلا مرادی، مرمت‌گر و باستان‌شناس، در گفت‌وگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: حفاظت از مسجد جامع اصفهان یکی از دشوارترین وظایف میراث فرهنگی است، زیرا با بنایی مواجهیم که نه تنها از یک دوره بلکه از چندین قرن باقی مانده است.

وی توضیح داد: مرمت این مسجد همانند کنار هم گذاشتن قطعات یک پازل پیچیده است. اگر در یک بخش بخواهیم آجرهای سلجوقی را مرمت کنیم، باید مراقب باشیم که تزئینات ایلخانی یا کتیبه‌های تیموری آسیب نبینند. این هم‌زیستی لایه‌ها، کار مرمت‌گران را به کاری علمی و حساس تبدیل کرده است.

مرادی تاکید کرد: مهم‌ترین تهدید امروز برای مسجد جامع، فرونشست زمین در اصفهان است. گزارش‌های علمی نشان داده‌اند که بخش‌هایی از بافت تاریخی اصفهان به دلیل افت سطح آب‌های زیرزمینی در معرض نشست قرار دارد. این پدیده می‌تواند به تدریج پایه‌ها و دیوارهای مسجد را تحت فشار قرار دهد.

وی افزود: مرمت‌های دوره‌ای اگر بدون پشتوانه علمی و مطالعه دقیق انجام شوند، می‌توانند به جای حفاظت، به بنا آسیب بزنند. به همین دلیل است که همکاری میان مرمت‌گران، باستان‌شناسان و مهندسان سازه برای حفاظت از مسجد جامع یک ضرورت انکارناپذیر است.

کتیبه‌ها، روایت‌گر ایمان و قدرت

کتیبه‌ها در مسجد جامع اصفهان صرفاً تزئین نیستند، بلکه بخشی از هویت فرهنگی و دینی بنا را تشکیل می‌دهند. خطوط کوفی اولیه تا ثلث و نسخ دوره‌های بعد، همگی در این مسجد قابل مشاهده است.

فاطمه رستگار، استاد هنر اسلامی، در این زمینه به خبرنگار مهر توضیح داد: مسجد جامع اصفهان یک موزه زنده خوشنویسی نیز محسوب می‌شود همچنین از کتیبه‌های کوفی آجری در بخش‌های اولیه تا خطوط معرق صفوی در این مسجد حضور دارند و هر کدام پیام‌آور عصر خود هستند.

وی افزود: در دوره سلجوقی، خوشنویسی بیشتر با خط کوفی انجام می‌شد و آیات قرآن با آجرکاری تزئین می‌شدند. در دوره ایلخانی، کاشی‌کاری معرق وارد مسجد شد و خط ثلث با رنگ‌های آبی و فیروزه‌ای جلوه‌ای تازه یافت. در دوره تیموری و صفوی، خوشنویسی به اوج خود رسید و هنرمندانی چون علیرضا عباسی آثاری درخشان خلق کردند.

رستگار تاکید کرد: کتیبه‌ها صرفاً جنبه تزئینی ندارند، بلکه بیانگر هویت مذهبی و سیاسی عصر خود نیز هستند. بسیاری از کتیبه‌ها علاوه بر آیات قرآن، شامل نام پادشاهان، بانیان و تاریخ ساخت یا مرمت بخش‌های مختلف مسجد است.

وی افزود: حفاظت از این کتیبه‌ها نیازمند تخصص ویژه است، زیرا گذر زمان، رطوبت، آلودگی و حتی لمس گردشگران می‌تواند به تدریج به آنها آسیب بزند. ثبت دیجیتال و مستندسازی تصویری از کتیبه‌ها می‌تواند گام مهمی در حفاظت از این آثار ارزشمند باشد.

مسجد جامع؛ میدان آزمون مدیریت میراث جهانی

ثبت مسجد جامع اصفهان در فهرست میراث جهانی یونسکو، فرصت‌ها و مسئولیت‌های جدیدی را برای مدیریت این اثر به همراه داشته است.

سید علیرضا موسوی، کارشناس میراث فرهنگی، در این زمینه به خبرنگار مهر گفت: ثبت جهانی مسجد جامع اصفهان تنها یک افتخار ملی نیست، بلکه مسئولیتی جهانی را نیز بر دوش ایران گذاشته است. وی تاکید کرد که یونسکو از کشورهای عضو انتظار دارد تا استانداردهای حفاظت، مرمت و مدیریت گردشگری در این آثار رعایت شود.

وی توضیح داد: یکی از چالش‌های مهم در مسجد جامع، مدیریت گردشگری است. از یک سو حضور گردشگران داخلی و خارجی به معرفی مسجد و رونق اقتصادی کمک می‌کند، اما از سوی دیگر، فشار بیش از حد بر بنا و بی‌توجهی به ظرفیت فیزیکی می‌تواند تهدیدآفرین باشد.

موسوی افزود: تعامل میان جامعه محلی، متولیان دینی و سازمان میراث فرهنگی برای مدیریت این اثر ضروری است. مسجد جامع اصفهان همچنان محل برگزاری نماز و آئین‌های مذهبی است و نباید کارکرد عبادی آن تحت تأثیر حضور گردشگران قرار گیرد. ایجاد تعادل میان این دو کارکرد، هنر مدیریت میراث است.

وی تاکید کرد: هفته مساجد فرصتی است تا اهمیت مسجد جامع اصفهان نه تنها در سطح ملی بلکه در سطح جهانی بازگو شود و توجه‌ها به حفاظت علمی و مشارکتی از آن جلب شود.

مسجد جامع اصفهان، مادر مساجد ایران

گفت‌وگو با کارشناسان نشان داد که این بنا ترکیبی از تاریخ، هنر، معماری، خوشنویسی و مدیریت فرهنگی است و حفاظت از آن نیازمند همکاری میان رشته‌ای و توجه ملی و بین‌المللی است.

بازخوانی اهمیت مسجد جامع اصفهان می‌تواند فرصتی باشد تا یادآوری کنیم که مساجد نه تنها مکان عبادت بلکه نمادهای هویت، فرهنگ و تاریخ ما هستند. مسجد جامع اصفهان به عنوان مادر مساجد ایران، نمونه‌ای درخشان از پیوند دین، هنر و معماری است و حفاظت از آن، حفاظت از هویت ملی و اسلامی ماست