افسانه تمتیبازتابی از پیوند زنانگی، پریان پیشازرتشتی ،اساطیرعیلامی و مبارزه با دیوان در افسانه های کهن بختیاری

پیام رسان روز: آرمان موری احمدی

مقدمه

افسانه‌های قومی ایران، به‌ویژه در میان ایلات و عشایر، حامل لایه‌هایی از باورهای اسطوره‌ای کهن هستند که ریشه در دوران پیشازرتشتی و حتی ایلامی دارند. یکی از نمونه‌های برجسته این میراث، افسانه‌ی تمتی در فرهنگ بختیاری است؛روایت دختری که درنبود مادر، سرپرستی خواهران خود را برعهده می‌گیرد و وزمانی که به واسطه بی پناهی اسیر ماده دیوی می شوند برای رهایی از سرنوشت شوم طعمه دیوشدن و مرگ در برابر دیو ماده‌ای کهنسال و اهریمنی می‌ایستد. بر خلاف بسیاری از روایت‌های مردسالار که قهرمان داستان شاهزاده یا پسری دلاور است، در این افسانه یک دختر جوان با هوش و خرد نه تنها خواهرانش را از خطر نجات می‌دهد بلکه دیو را نیز نابود می‌سازد. این ویژگی ما را به ریشه‌های عمیق‌تر اسطوره‌های زنانه و پیوندشان با پریان و ایزدبانوان کهن رهنمون می‌کند.

۱. تمتی به‌عنوان قهرمان زن

تمتی در غیاب مادر نقشی محوری و مادری به خود می‌گیرد. او هم سرپرست خانواده است و هم ناجی آن.

نخست در مواجهه با دیو و با هدف به تاخیر انداختن سرنوشت محتوم و مرگ و خوراک دیو شدن با طرح خواسته‌ای غیرممکن از دیو به عنوان آرزوی پیش از تسلیم و مرگ (پیراهن جواهرنشان قرمز رنگ بی‌درز) یا به زبان بختیاری (جوه لال بی درز)او را به تعلل می‌اندازد.
و در این بین که در پی برآوردن آن خواسته می رود به همراه خواهران از قلمرو دیو می گریزد.  سپس در تعقیب و گریز، با ترفندی ساده اما خردمندانه (سنگ سفید در رودخانه که کف و حبابی بیش نبود) دیو را به دام می‌اندازد و باعث نابودی او می‌شود.
قدرت تمتی نه در بازو، بلکه در خرد زنانه و تدبیر هوشمندانه است؛ چیزی که او را از دختری عادی به چهره‌ای قهرمانانه تبدیل می‌کند

۲. دیو و نیروهای اهریمنی

دیو در فرهنگ ایرانی نماد تاریکی، آشوب و جهل است. در افسانه‌ی تمتی، دیو ماده‌ی سالخورده و کم‌بینا نماد نیرویی فرسوده و ناتوان از دیدن حقیقت است. شکست دیو در رودخانه نشانگر غلبه‌ی دانایی بر نادانی و پیروزی روشنایی بر تاریکی است

۳. پیوند با پریان پیشازرتشتی و ایزد بانوان ایلامی

این افسانه با لایه‌های کهن‌تر اسطوره‌ای ارتباط دارد:

در باورهای ایرانی پیشازرتشتی، پریان موجوداتی نیکو و مینوی بودند که از آب‌ها، گیاهان و باروری پاسداری می‌کردند. بعدها در دین مزدایی، چهره‌ی آنان دوگانه شد.

در سنت ایلامی نیز ایزد بانوانی چون پینکیر (ایزد بانوی عشق و باروری) و سپس در ایران باستان، آناهیتا، نقشی محوری در حفظ آب، باروری و خرد داشتند.
پیوند تمتی با رودخانه و اشاره به سنگ سفید، یادآور همان ایزدبانوان و پریان است: زنانی مینوی که به یاری طبیعت و دانایی نیروهای اهریمنی را از میان برمی‌دارند.

از این منظر، تمتی ادامه‌ی همان سنت ایزدبانوان و پریان پیشازرتشتی است که در قالب قصه‌ای محلی بازمانده است.

۴. سفر قهرمان زن

با توجه به الگوی «سفر قهرمان» (جوزف کمپبل)، داستان تمتی نیز مراحلی مشابه را طی می‌کند:

جهان عادی: زندگی با خواهران پس از مرگ مادر.

ندای ماجرا: گرفتار شدن در دام دیو.

عبور از آستانه: ورود به قلمرو تاریکی و خطر.

آزمون‌ها: شرط‌گذاری و تعقیب و گریز.

بحران: مواجهه با دیو در رودخانه.

پاداش: رهایی و آزادی.

بازگشت: بازگشت به زندگی روزمره اما با جایگاه قهرمان.این روایت الگویی بومی از سفر قهرمان است که بر خرد زنانه و تدبیر تأکید می‌کند.

۵. لایه‌های فرهنگی و اجتماعی

محوریت تمتی در افسانه‌ی بختیاری، بازتابی از واقعیت‌های اجتماعی نیز هست:
در جوامع ایلی و کوهستانی، زنان در حفظ بقا و مدیریت خانواده نقشی اساسی داشتند.

قصه‌ها حافظه‌ی فرهنگی‌اند و حضور پررنگ قهرمانان زن نشانه‌ای از تداوم سنت‌های مادرسالاری و ایزدبانوان کهن در حافظه‌ی جمعی است.

افسانه‌ی تمتی فراتر از یک روایت محلی، تصویری از زن قهرمان ایرانی را به نمایش می‌گذارد. او با خرد و هوش خود، دیو ـ نماد آشوب و جهل ـ را شکست می‌دهد و خانواده‌اش را نجات می‌بخشد. این قصه پلی است میان:

وجه زنانه و خرد در فرهنگ‌های محلی،

سنت پریان پیشازرتشتی،
و ایزد بانوان ایلامی همچون پینکیر و آناهیتا.

تمتی نمونه‌ای است از استمرار قهرمان زنانه در اساطیر ایران که در دل افسانه‌های قومی، در بین بختیاریها زنده و پویا باقی مانده است.
منابع پیشنهادی:
مهرداد بهار، پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: توس، ۱۳۶۲.

ژاله آموزگار، تاریخ اساطیری ایران. تهران: سمت، ۱۳۷۹.

جلال‌الدین کزازی، فرهنگ اساطیری ایران. تهران: نشر مرکز، ۱۳۸۱.
نگاهی به افسانه تمتی،خادمی ،علیرضا وبسایت لرنما

Campbell, Joseph. The Hero with a Thousand Faces. Princeton University Press, 1949.