بختیاری ها و شاهنامه

پیام رسان روز/ محمدرضا مکوندی: آیین شاهنامه خوانی لرها از آیین های شناخته شده در کشور است و تجلی انس و الفت لرها با شاهنامه است که دلیل این مدعا را در نام های مردمان لر از جمله بختیاری ها بسیار دیده ایم . شاهنامه نه تنها کارنامه و هویت ایرانیان است؛ بلکه شناسنامه از عزت و سرافرازی ماست.
این کتاب سترگ دنیایی از حماسه و دانایی، حکمت ؛عبرت و خردورزی ایرانیان است. شاهنامه اثر اخلاقی است و از عشق و دلدادگی سخن می‌گوید. داستان‌های عاشقانه شاهنامه کم نیستند؛ عشق زال و رودابه، بیژن و منیژه و…. داستان‌های دلیری و دانایی و توانایی در شاهنامه بسیار است، اما اساس و ابتدای شاهنامه بر خرد و دانایی استوار است. همان‌گونه که حکیم فردوسی می‌گوید: »
توانا بود هرکه دانا بود نکته ای که سرشار از پند و اندرز است
شاهنامه حماسه ملی و کتاب تاریخ و هویت ملی ایرانیان است در ساحت ادبیات جهان نیز فردوسی یکی از بزرگترین تراژدی‌نویسان جهان است فردوسی در سال ۹۳۵ میلادی زاده شد و در سال ۱۰۲۰ میلادی از دنیا رفت. بنابراین او کار نوشتن کتابش را ۴ قرن پس از فروپاشی شاهنشاهی باستانی ساسانی و آمدن اسلام به ایران، آغاز کرد…
در اقوام لر و ازجمله ایل بختیاری شاهنامه اهمیت فراوانی دارد چرا که روح حماسی و حنگاوری موجود در کالبد شاهنامه را در بختیاری ها در طول تاریخ تجلی یافته است و درواقع لرها تجسم عملی هویت حماسی و جنگاوری و .‌‌…شاهنامه هستند. عشق و علاقه لرها به شاهنامه پایانی ندارد این سنّت دیرینه و کهن همواره در طول تاریخ در میانشان پابرجاست و مردان به گاهِ خواندن شاهنامه بر سکو و یا بلندایی جای می‌گرفتند.‌با خوانش ابیات حماسی شاهنامه لرها به وجد و خروش می آمدند.
در مجالس خوانین بختیاری نیز مراسم شاهنامه خوانی با لحن حماسی و شورانگیز رواج داشت. در تاریخ بختیاری موارد متعددی از شاهنامه خوانی بختیاری‌ها ثبت گردیده‌است.وشاهنامه اکنون جز اصلی همه مراسمات بختیاری ها است.
در کتاب تاریخ بختیاری سردار اسعد، نیز به شاهنامه خوانی در بختیاری اشاره گردیده و نقل شد هنگامی که سواران بختیاری در دوران مشروطیت برای فتح تهران حرکت کردند شاهنامه خوانان برای تقویت روحیه سپاهیان اشعار شاهنامه را می‌خواندند و یکی از سواران خطاب به محمدعلی شاه این ابیات را با صدای بلند خواند:
چنانت بکوبم به گرز گران/ که پولاد کوبند آهنگران
سواران جنگی کجا دیده‌ای/ صدای سم اسب نشنیده‌ای
حسین‌پژمان بختیاری راجع به شاهنامه‌خوانی در بختیاری می‌گوید:
«این اشعار معمولاً نقاشی روح داری از میدان‌های جنگ بود که دلیران گذشته و اجداد رشید ما قهرمان آن‌ها شمرده می‌شدند…»

سر اوستن هنری لایارد (۱۸۱۷ – ۹۴) دیپلمات و باستان¬شناس بریتانیایی، از معدود مسافرانی است که اطلاعات درستی را در مورد عشایر بختیاری، سبک زندگی، سنت¬ها و عقاید آنها در اختیار قرار می دهد . او همچنین تنها فردی است که جزئیات دقیقی را در مورد شاهنامه و خواندن آن در میان بختیاری ها در دسترس قرار داده است. تاکنون ما هیچ اطلاعات و شواهدی در مورد جوامع عشایری و کوچروی دیگر در ایران که از شاهنامه به صورت منظم در زندگی روزانه شان و به ویژه طول جنگ هایشان چون استفاده می کردند، نداریم
لایارد در مورد شیوه ی صحبت کردن و گویش محلی بختیاری می¬چ گوید:
” آنها به زبان فارسی که عموماً با نام لری شناخته شده است، صحبت می کنند. در واقع شاخه ای از پارسی اصیل باستان است که واژگان جدید عربی و ترکی به آن راه نیافته است. آنها فارسی قدیم و یا زبان پارسی باستان را حفظ کرده اند. زبان آنها بیشترین شباهت را به زبان شاهنامه دارد تا آثار شاعران پارسی متأخرتر و ادبیات پارسی جدید و معاصر.
در بخش دیگری از دفتر یادداشت های روزانه اش در مورد شاهنامه، او می نویسد:
“شفیع خان یکی از معدود افراد عضو ایل اش بود که می توانست، بخواند و بنویسد. او بخش قابل توجهی از شاهنامه و دیگر اشعار شاعران بزرگ پارسی را از بر می خواند و با روحیه ی شاد و انبساط خاطر در حالی که با هم در حال سواری بودیم، ابیاتی را می خواند. در بخش دیگر در مورد اهمیت شاهنامه خوانی قبل و در جریان جنگ خاطر نشان می سازد:
” اردوی محمد تقی خان منطقه ی بزرگی را دربرمی گرفت. او نیروی در حدود هشت هزار مرد را جمع کرده بود که شامل سواره¬نظام و پیاده نظام می شد. آنها همیشه خود را در موقعیت جنگی قرار می دادند و تفنگ هایشان دائماً برای شلیک کردن آماده بود. و همواره خطر را نزدیک می دیدند و رقص هایشان،رقص های حماسی و بانگ ها و فریادهایشان، چون آوازهای جنگی بود. من بارها در طول اردوی محمد تقی خان شاهد تأثیر خروش بانگ شاهنامه خوانان بر مردانی بودم که در میدان جنگ هیچ ترحمی نشان نمی دادند و کاملاً آماده بودند تا جان انسانی را با کمترین انگیزه و محرکی بگیرند. آنها تا دیروقت سرپا و ایستاده بودند و شب هنگام دایره ای را دور محمد تقی خان که روی قالی اش نشسته بود و در مقابل او آتش شعله ور قرار داشت، تشکیل می دادند. این آتش شعله ور و سهمگین به سیمای بی باکانه ی آنها بیش از آنکه حالت انسانی بدهد، حالت خدایی و اسطوره ای بخشیده بود. آنها با اشتیاق تمام به شفیع خان که در کنار خان نشسته بود و در حال خواندن بخش هایی از شاهنامه در وصف کردار و قهرمانی های رستم، پهلوان اسطوره ای ایران، با صدای بلند و به صورت آهنگین بود، گوش می دادند . بر اساس اظهارات لایارد، می توان استدلال کرد که شاهنامه و شاهنامه خوانی در میان بختیاری ها کارکرد اجتماعی بسیار ویژه ای داشته است که امروزه از تک خوانی یا موسیقی جنگ (سرود) به سوگواری (شاهنامه¬خوانی) تغییر شکل داده است ‌ آوازه خوانان سنتی تنها قسمت هایی از متن اصلی شاهنامه فردوسی را انتخاب می کنند و ابیات جدیدی را به اول، وسط و آخر اشعار و آوازشان اضافه می¬کنند. خوانندگان به صورت کلی، دفترچه ای که آنها بخش¬هایی از شاهنامه را در آن یادداشت کرده اند و در میان خودشان آن ابیات رایج است، با خود دارند. سپس خوانندگان ابیات جدیدی را بر اساس شکل و سبک شاهنامه در وصف خصلت های شخصی متوفی، ایل و طایفه، و اعتقادش و یا اطلاعاتی که خانواده متوفی به آنها می¬دهد، تنظیم می کنند.از این اشعار جدید به سبک شاهنامه می توان مفهوم پهلوان و پهلوانی راشاهنامه¬خوانی درجامعه بختیاری باعث می شود که خانواده ها و طایفه ها به هم نزدیک تر گردند و تقویت گروه اجتماعی را در پی دارد. کارکرد اجتماعی شاهنامه خوانی تنها به مرگ افراد محدود نمی شود، و این تجربه های فرهنگی، سطح بالایی از هیجانات و احساس و استحکام پیوندهای اجتماعی ؛همبستگی و همدلی و انتقال ارزش های انسانی را به وجود می آورد. آنها در جامعه بختیاری حس خوشایندی از نامیرایی می بخشند و در عین حال با مرگ یکی از اعضای ایل، این پیوند که به صورت موقت از هم گسسته شده بود، دوباره برقرار می شود. شنواره های بختیاری با محوریت شاهنامه به احیای فرهنگ پسندیده راست کرداری و راست گفتاری و روحیه حماسی و پهلوانی در بین نسل جوان و آینده سازان سرزمین ایران منجر شود.