آیین ها ی تاریخی سوگند و قسم در لر بختیاری

پیام رسان روز/محمدرضا مکوندی:  از آیین های دادرسی از دیرباز تاکنون، نزد قوم بختیاری، آیین سوگند خوردن است. در خصوص اهمیت و جایگاه آیین سوگند و قسامه نزد این قوم توان گفت : این آیین ازجمله آزمونهای تشخیص درستی یک ادعا از نادرستی یک سخن است و سابقه این آیین به دوران ایران باستان باز می گردد.
سوگند خوردن در قوم لر بختیاری ریشه های مذهبی و اساطیری دارد در واقع سوگند خوردن در این قوم که تحت شرایط خاصی انجام می شود؛ در نهایت در رسیدگی به امور دادرسی و رفع اختلافات وقتی که تشخیص واقعیت دشوار است ؛ به ناچار برای تشخیص حق اقدام به سوگند خوردن می کنند. .
سوگند به قرآن و بقاع متبرکه ؛ آتش،اجاق و چاله (تژگاه)، تیغۀ آفتاب، آب روان،نان ونمک، زمان ، جان عزیزان و اموات از مهمترین جلوه های سوگند خوردن در نزد قوم بختیاری است. اهمیت سوگند خوردن در نزد این قوم، آخرین راهکار برای اثبات درستی کلام است .
بسیاری از این نمودهای آیین سوگند خوردن در قوم بختیاری بازمانده آیین های سوگند خوردن در ایران باستان است.
انواع سوگند در لر بختیاری :
-سوگند به قرآن ؛ امامان(ع) و امام زاده ها : اولین نمونه از انواع سوگند خوردن در میان مردمان بختیاری سوگند خوردن به قرآن کریم و مقدسات چون امامزاده هایی که قبور آن ها در محل و مورد احترام و تکریم اهالی است یا پیامبر اسلام (ص) یا امامان صورت می گیرد.
قرآن کریم برای بختیاری ها بسیار دارای اهمیت است و در مواردی که کشف حقیقت با دشواری مواجه است بعنوان راهکار نهایی مورد استفاده قرار می گیرد.
سوگند به قرآن و امام زاده و امامان به این صورت است که در صورت وقوع اختلاف و ادعای هردو طرف اختلاف مبنی بر صدق ادعا با نظارت معتمدین و بزرگان با حضور در قدمگاه و امام زاده آیین قسامه برگزار می شود همچنین از فرد مدعی یا شهودش می خواهند با گرفتن وضو در حضور بزرگان ادعای خود را مطرح و دست بر قرآن کریم نهند ؛ چرا که بختیاری ها معتقدند کسی که قسم دروغ یاد کند عقوبت سختی در انتظارش خواهد بود.
آیین سوگندبه آتش
آتش جایگاه باستانی و اساطیری در فرهنگ بختیاری ها دارد . آتش برای مردمان قدیم بختیاری نماد روشنایی و فراری دادن اهریمن و مقدس است. هرگاه فردی مظنون به خطا و اشتباهی میشد و یا در مظان اتهام قرار میگیرد. او را وادار به سوگند می کنندو یکی از این مقدسات آتش است و جالب این که فرد اگر گناهکار باشد،هرگز راضی نمی شودبه دروغ سوگند به آتش یاد نماید؛چون معتقدند سوگند دروغ به آتش تاوان جبران ناپذیری دارد..
بختیاریها معتقدند که آتش را نباید آلوده نمود و چیزهای ناپاک در آتش انداخت و هرگز نباید به حریم و حرمت آتش توهین شود. سوگند به آتش در بختیاری ها سابقه ای طولانی دارد و به نوعی به ایران باستان و دوره های قبل از زرتشتی ریشه دارد.بختیاریها به آتش به منزلۀ یک نماد مقدس مینگرند تا جایی که به آن سوگند یاد می کنند و مثلا می گویند : (( به ئی تش قسم)) ترجمه : به این آتش قسم چاله یا همان اجاق گاز مفهومی بسیار محترمانه در نزد بختیاری ها دارد چون هم نماد آتش و روشنایی و پاکی است و هم نماد رزق و روزی .
احترام به اجاق آتش به گونه ای است که هرگز آب در درون اجاق نمی ریزند و به آن سوگند یاد می کنند :(( به تش و چاله هونت قسم )) ترجمه : به اجاق آتش خانه ات قسم . یا ((به ئی تش قسم)).
سوگند خوردن به آب: آب از نماد های مورد احترام بختیاری ها هست چرا که آب حیات بخش و عامل زدودن ناپاکی و باعث پاکی می شود و به همین خاطر آب برای بختیاری ها جنبه قدسی دارد. آناهیتا، ایزد بانوی آب، باران، باروری و برکت دهنده چشمه ها و نهرها در مذاهب ایران باستان است. آب موجب حیات و استمرار زندگی و دارای جایگاه قدسی در نزد بختیاری ها است.
در نگاه مردمان بختیاری به آب همچون دیگر عناصر طبیعی نگاهی معنوی جود دارد. و بعنوان منبع حیات و زندگی بدان قسم یاد می کنند. و آلوده کردن آن به هر نوع ناپاکی را گناه نابخشودنی می دانند. علاوه بر آب نمادهای دیگر نیز همچون باران و چشمه هرکدام به فراخور حال خود دارای ارزش قداستی معنوی هستند که به واسطۀ حضور آب و نقش غیرقابل آن در این نمادها و نزد بختیاریها جایگاه ویژه ای دارند.از مهمترین نمودهای سوگند به آب نزد قوم بختیاری میتوان به مواردی که آورده میشود، اشاره کرد:
«به ای اوو روون قسم»
Be ei ãwo ravōn ghasam
برگردان:«به این آب روان سوگند
سوگند خوردن به آفتاب و ماه
آنگاه که خورشید از پس کوه سر به در می آورد،این مردمان ساده وبی آلایش نیایش خودراآغازمی کردند.یکی از مظاهر طبیعی که نقشی ویژه و ممتاز در باور بختیاری ها دارد،آفتاب است. در بختیاریها رسم بر آن بوده است که به هنگام طلوع آفتاب نیایشی رمزآلود با خورشید بعنوان منبع نور و روشنایی و نماد غلبه بر اهریمن ظلمت و تاریکی داشته باشند.
با طلوع خورشید؛ ابتدا دستی به آسمان کشیده و سپس بر صورت خودمی کشند تا از پاکی و انرژی خورشید بهره مند شوند. بختیاری ها معتقدند این نیایش موجب بهبود زندگانی مخلوقات خداوند متعال می شود. در بین بختیاری ها رسم براین است به واسطۀ قداستی که آفتاب در نزدشان دارد،بدان سوگند یاد میکنند.از مهمترین نمودهای گفتاری سوگند به آفتاب در نزد این قوم:
بختیاری میتوان به مواردی که آورده میشود، اشاره کرد
«به همی تیغه افتو قسم»
Be hami tighayeh aftō ghasam
برگردان:«به همین تیغۀ آفتاب قسم.»
«به ای نور تجلی قسم»
Be ei noore tajali ghasam
برگردان:«به تجلی نور خورشید قسم.»
«به ای نور پاک قسم»
Be ei noore pak ghasam
برگردان:«به این نور پاک قسم.»
«به ای نور خورشید قسم»
Be ei noore khorshid ghasam
برگردان:«به نور خورشید قسم.»
«به ای تیشۀ روز منور»
Be ei tishayeh rooz monavar
برگردان: به این تیشه، روز پرنور قسم.»
نزد عشایر بختیاری،هرگاه فردی به گاه غروب آفتاب و شب وفات می یافت خروسی را بالای سر متوفی می بستندکه این امر به واسطۀ نقش خروس به منزلۀ روان جاودانۀخورشید بوده است تا به این واسطه اهریمن تیرگی بر روان فرد متوفی صدمه ای وارد ننماید اگرچه شاید امروزه خیلی از بختیاریها دلیل این کار را نمی‌دانند؛اما هنوز که هنوز است بدان معتقد هستند.
علاوه بر آفتاب، ماه عنصر دیگری است که بختیاری ها بدان سوگند می خورند.
سوگند به ماه نزد این قوم معمولا شب هنگام اتفاق می افتد. از مهمترین نمودهای این نوع سوگند می توان به مورد زیر اشاره کرد
«به ای ماه عزیز کرده خدا»
Be ei mah aziz kardayeh khoda
برگردان:«به این ماه عزیز شده خدا سوگند میخورم.»
سوگند خوردن به زمان
زمان نزد مردمان بختیاری بسیار مهم است و هرگونه نفرین یا دشنام به آن عواقب بسیار سختی دارد.
اهمیت زمان در نزد این قوم سبب شده است تا آنان به آن سوگند بخورند.
و متناسب با زمان خاص به لحظات آن سوگند میخورند. در هنگام صبح معمولا به این لحظه از زمان سوگند می خورند.
«به ای صب پاک قسم»
Be ei sobeh pak ghasam
برگردان:«به این صبح پاک سوگند میخورم.»
در هنگام ظهر سوگند خوردن چنین است:
«به دل ظهر قسم»
Be dele zohr ghasam
برگردان:«به دل ظهر سوگند میخورم.»
و در شب نیز
«به حق ای شو خسه منده»
Be haghe show khasah mandah
برگردان:«به حق این شب خسته شده سوگند میخورم.
معمولا بیشتر سوگند خوردن به زمان در نزد این قوم در روز اتفاق می افتد؛ نخست اینکه آنان در روز بیشتر به فعالیت و کار میپردازند و روز را نماد الهی و پاکی می دانند
و دوم، علاوه بر نماد پاکی،معتقدند که روز شفاف و روشن است و فعالیت در آن نیز سرشار از رحمت الهی است . به همین دلیل سوگند خوردن به روز برای آنان ارزش معنوی بالایی دارد.
«به ای روز پاک قسم»
Be ei rooz pak ghasam.
برگردان:«به این روز پاک سوگند میخورم»
نکتۀ مهم این است که سوگند به زمان بیشتر نزد زنان رایج است و معمولا برای
رفع اتهامهایی همچون دروغگویی، غیبت، تهمت و شبیه اینهاست.
سوگند خوردن به نان و نمک
نمودی دیگر از سوگند خوردن در نزد قوم بختیاری، سوگند به نان و نمک است. چنین سوگندی زمانی است که اگر شخصی گناهی را مرتکب شود (مدعی)، برای اثبات آن باید به نان و نمکی که از آن شخص خورده است (مدعی علیه) سوگند بخورد.
«به ای نون و نمکی که با هم خَردیم»
Be ei nononamaki keh ba ham khardim
برگردان:«به این نانو نمکی که با هم خوردیم، سوگند میخورم.»
و معتقدند که اگر شخص گناهکار سوگند دروغ بخورد، نان و نمک او را کور و خانه اش را ویران میکند. به همین دلیل، آنان بسیار سخت و در مواردی نادر تن به چنین کاری میدهند.
سوگند خوردن به جان عزیزان و اموات
سوگند خوردن به جان عزیزان و اموات، نمودی چشمگیر و به خصوص در نزد زنان بختیاری دارد. همچنین، در هنگام معامله و برای نشان دادن صداقت کار به جان عزیزان یا اموات خود سوگند میخورد. البته، سوگند به جان عزیزان رایج تراز سوگند خوردن به اموات است. سوگند به جان فرزند و دایی بزرگ تر از سوی مادر خانه و سوگند به جان فرزندان از سوی پدر خانه انجام می گیرد. سوگند به روح اموات و به خصوص بزرگ خاندان یا شهید بیشتر از سوی زنان انجام میگیرد. آنها معتقدند که شهیدان همیشه زنده اند و در قیامت شفاعت آنان را میکنند، به همین دلیل به ندرت و بیشتر در مواقعی که معتقدند گفتارشان کاملا صحیح است، به روح شهید سوگند یاد می کنند.
گِل به گردن ریختن
معمولا ً چنین سوگندی هنگامی اتفاق میافتد که دو طرف دعوا میخواهند صحت و درستی گفتار خویش را هنگام جابجایی«سنگ سامون»اثبات کنند.
سنگ سامون»سنگی است که میان زمین های تقسیم شده گذاشته میشود و حد و مرز زمین ها را مشخص میکند. اگر چنین سنگی از سوی هر یک از مالکان زمین جابه جا شود، نزاع و درگیری را درپی دارد؛ زیرا زمین در نزد این قوم دارای اهمیت بسیار بالایی است و تقریبا ً آن را مساوی با ناموس (زن) میدانند . دلیل این مساوی دانستن زن و زمین را میتوان در عنصر زایندگی و برکت بخشی جستجو کرد. از آنجا که بنیان کشاورزی، زمین است، بدیهی است که زن و زمین با هم پیوند می یابند. زن همچون زمین زاینده است و این باور بنیادین که مادر، نماد زمین است در سراسر گیتی رواج داشته است معم لا در پندهای پیرزنان به جوانان، ازجمله این پند که دو چیز برایت برکت میآورد، یکی زن و دیگری زمین؛ زایندگی و برکت را میتوان مشاهده کرد.
آنها برای درستی حد و مرز خود ابتدا به سوگند خوردن به آتش، آب روان،جان عزیزان، اموات و… متوسل میشوند و در صورت حل نشدن قضیه، یکی از همسایگان مالک را که زمینش در نزدیکی آنهاست، به منزلۀ میانجی می پذیرند تا سنگ رابه درستی سر جای خود قرار دهند. اگر یکی از دو طرف دعوا، همسایه را هم قبول نداشته باشد،به شخص مدعی تقاضا میشود که مقداری خاک بر گردن خود بریزد و بگوید:
«خاک قیومت و َ گردنم که سامون اینجونه»
Khake ghiyoumat va gardanom ke samoon enjoneh
برگردان:«خاک قیامت را به گردنم میگیرم که سنگ سامون اینجاست..»
اگر وی چنین کند، گفتار او را میپذیرند و سنگ راهمانجامی گذارند و سوگند میخورند
اگر وی چنین کند، گفتار او را می پذیرند و سنگ راهمان جا می گذارند و عمل سوگند خوردن نیز پذیرفته میشود. در مصاحبه با چند تن از مردم بختیاری مشاهده شده که یکی از همسایگان بدین طریق زمین دیگری را صاحب شده است و به دلیل سوگند دروغ دیگر در آن زمین هیچ گیاهی رشد نکرد و همیشه دچار علف های هرز ویا آفات دیگر شده است. آنان معتقدند که خداو به همین دلیل امروزه به سختی قبول میکنند که خاک به گردن خود بریزند مگر اینکه بر صحت گفتار خویش اعتماد کامل داشته باشند در برکت را از آن زمین برداشته است.

منابع :
-دانشنامه ویکی پدیا
-ماهنامه فرهنگ و ادبیات عامه سال۷، شمـاره۰۳،بهمن و اسفند۸۰۳۱ پژوهشی دربارۀ آیین سوگند خوردن (وَر) در قوم بختیاری از علیرضا خواجه گیر-محسن گنجی -حسن ذوالفقاری -محمود آقاخانی بیژنی
– آیین ها و سنت های بختیاری نویسنده محمدرضا مکوندی